KINOMATOGRAFIYA

Kino XIX va XX asrlarining chegarasida yuzaga kelgan bo’lib, 70 yil davomida u dunyo xalqlari, barcha millat vakillariyu, iqr, sinf, yosh, kasb egalarining ongi va qalbidan joy oldi. Intelektual va kundalik hayotning ajralmas bir qismiga aylandi.

Kino barcha san’at turlarini o’zida jamlay olgan vositadir. Unda adabiyotdagi so’z, teatrdagi o’yin va aktyorlik mahorati, tasviriy san’atning tasviri va rangi, musiqadagi tovush aks ettirilishi mumkin. Ammo undagi so’z, o’yin, tasvir, rang, yorug’lik, tovush va hattoki kinoplonka ham kinoning materialiga aylana olmaydi. Balki, davr haqiqatining mujassamligi uni haqiqiy san’at mahsuli ekanligidan darak berib turadi.

XX asr boshlarida san’at va madaniyatdagi izlanishlar ratsionalizm to’lqinini yana qaytadan ko’tarib yuboradi. Bu esa o’z o’rnida san’atga katta ta’sirini o’tkazmasdan olmagan. O’sha davrning kuchki g’oyalaridan bo’lgan marksizm ham ratsionalizmning o’ziga xos bir ko’rinishini ilgari surishardi.

Agar XX asr boshlaridagi kinomatografiya falsafasi ilmiy qarashlarni oshirish, ahloq to’g’riligi, moddiy tenglik, hukumat qonunlari ustuvorligi va unga boysunishni targ’ib qilgan bo’lsa, shu asrning oxiriga kelib yuqorida sanalganlarni hayotga majburan singdirilgan qarashlar hattoki “repressiya”da ayiblashni ilgari surdi ^[1].

Bugungi kun kinomatografi uchun ham hayot, insoniyatning “haqiqati”ni izlab topish va ramzlardan to’g’ri foydalana olish asosiy muammo bo’lib kelmoqda.

1895-yil 28-dekabr kuni aka-uka Lyumerlar Parij shahri Boulevard des Capucinesning “Katta kafe”sida o’zlarining bir qator filmlarini ommaga havola etishgan. Ushbu sana kinoning dunyoga kelish kuni hisoblanadi.

Aka-ukalar tomonidan suratga olingan – fabrika darvozasidan ishchilarning chiqishi, poyezd kelishi, qarta o’yini, qayiqning ketishi, bolakayning o’yin-kulgusi nomli sahnalari katta shuhrat qozongan edi. Tomoshabinlar bu videolavhalarni shu darajada sevib tomosha qilishardiki uning dong’i tezda Rim, Vena, Berlin, Peterburg, Moskva so’ngra Hindiston, Avstraliya, Misrgacha ham yetib bordi. XX asr boshlarida esa Yevropa, Amerika, Afrika va Osiyoning rivojlangan shaharlarida milliy filmlar ishlab chiqarish markazlari ochila boshladi. Shu tariqa kino dunyoni egallashni davom ettirardi.

Asrning birinchi 10 yilliklarida kinoning imitatorlik qobiliyati, hayot bilan bog’liqliklari, shartlilik va o'ziga xoslikligi aniqlandi.

Buni avvalo sahnalar planida ko’rish mumkin. Kinokadr o’ziga keng manzara, olamon, ulkan binoni ham aks ettira oladi. Bu kadrlar umumiy planda suratga olinishi kifoya. Va yana kadrda o’tirgan odam, xonaning bir qismi, jism yoki oyna aks etishi ham mumkin bo’ladi. Bu o’rta planda olinishi kerak. Katta planda esa odamning yuzi, qo’li, kichik bir jismni ham ko’rsatish imkoniyati mavjud. Plan katta-kichikligi e’tiborni qayerga qaratilishi kerakligini aniqlab beradi.

XXI asr boshlanishi bilan raqamli texnologiyalar rivojining cho’qqisiga chiqdi. Bu esa kinoda ham katta o’zgarishlarga olib keldi. Suratlarni raqamga o’girib “raqamli kinomatografiya” “raqamli video” tushunchalari paydo bo’ldi. Bu terminlar kadrni to’g’ridan-to’g’ri qaramli xotiraga saqlash imkoniyatini yaratib berdi. Ko’ngilochish sanoatida raqamli texnologiyalardan foydalanib katta ixtiro 3D formatidagi tasvirlarni ko’rish imkoniyati yaraldi. Bu yangilik kino olamidagi muhimliligi bo’yicha rangli kino yuzaga kelganidan keyingi ikkinchi qadam bo’ldi desak mubolag’a bo’lmaydi. 3D formati bir vaqtning o’zida ikkita tasvirni suratga olish va uni proyektorda ko’rsatish imkonini beradi. Ushbu proyektor chap va o’ng ko’zdagi tasvirlarni sekundiga 144 marta almashtirib beradi, bu o’zgarishlarni inson ko’zi sezolmaydi, natijaga uch o’lchamli shakllar yuzaga keladi ^[2].

Biror bir voqelik tubiga yashiringan sirni bilish, uni anglab yetish uchun ham falsafiy nazar kerak. Bugungi kunimizda esa ilm-fan va kino ilgari mavjud bo’lmagan narsalarni his qilish va ko’rish imkoniyatini beradi.

Kino – bu shunchaki tasvir yoki qiziqarli voqealar rivoji emas, kino – ommabop san’at turi, san’atda esa qanchalik ommaboplilik uning shunchalik talabi va kriteriyalarini belgilab beradi. Har qanday janr, u hoh komediya, drama, jangari (agar xalqqa murojaat qilsa) bo’lsin, katta ijtimoiy qiymatga ega bo’lishi lozim. Shuning uchun kino sanoati bizni kuchli aqlli va bir birimizga bo’lgan mehrni oshirishi uchun xizmat qiladigan san’at turi bo’lishini istardik ^{[2] [3]}.

1. Breytman A. S. “Rus madaniyati va zamonaviy kinematograf” 2001 y. Sankt-Peterburg. Seriya “Symposium” 12. 282-287 betlar

2. Tyutrin Y. Dolmatovskaya G. – M.: Искусство, 1990 y., 320 bet

3. Yadov V. A. Социс kino predmeti haqida mulohaza, 2007 y. Jenks Ch. A. // Zamonaviy g’arb falsafasi: Lug’at. – M., 2007 y.